Zachowek jest szansą na uzyskanie pieniędzy w sytuacji, gdy najbliższy członek rodziny zmarłego nie został powołany do spadku. Instytucja ta powstała z myślą o tych osobach, które w normalnych warunkach doszłyby do dziedziczenia, jednak wskutek decyzji spadkodawcy tak się nie stało. Na czym dokładnie polega zachowek?
Zachowek
Zachowek jest instytucją prawa cywilnego, co oznacza, ze jej dokładną regulację odnajdziemy w odpowiednich przepisach Kodeksu cywilnego. Zgodnie z treścią art. 911 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Zachowek nie stanowi tak naprawdę sposobu dojścia do masy spadkowej, lecz formę rekompensaty pieniężnej za to, że dana osoba nie została powołana do dziedziczenia. Możemy określić go jako pewnego rodzaju zadośćuczynienie za to, że najbliższy krewny zmarłego nie został spadkobiercą. Pamiętajmy jednak, że zachowek jest prawem a nie obowiązkiem, co oznacza, że uprawniony wcale nie musi z niego korzystać.
Instytucja zachowku służy do ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami dokonywanych przez niego rozporządzeń (zarówno w ramach swobody testowania, jak i wynikających z poczynionych za życia darowizn. Przez zachowek ustawodawca ogranicza zatem swobodę testowania (dysponowania majątkiem na wypadek śmierci). Wskazuje się, że ustawa w ten sposób zmierza do realizacji wartości jakimi są ochrona (dobro) rodziny. Zachowek ma na celu ograniczenie możliwości dysponowania majątkiem właśnie w celu ochrony przed „arbitralnością” decyzji spadkodawcy i ma służyć urzeczywistnieniu sprawiedliwego podziału schedy spadkowej przy uwzględnieniu uzasadnionych zdaniem ustawodawcy praw najbliższych.
Wydziedziczenie a zachowek
Brak powołania do spadku nie zawsze będzie oznaczało powstanie prawa do zachowku. Jeśli dana osoba została wydziedziczona to niestety nie będzie mogła liczyć na jakikolwiek zachowek. Jak stanowi art. 1008 KC spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Wydziedziczenie jest formalnym sposobem na odsunięcie danej osoby nie tylko od spadku w ogóle, ale także od możliwości uzyskania rekompensaty za brak powołania do spadku. Stanowi wyraz najsurowszych konsekwencji wobec członka rodziny, który nie dopełnia swoich obowiązków względem najbliższych. Wydziedziczenie może być zastosowane w każdym momencie, choć zawsze musi nastąpić w formie testamentowej. Aby wyłączyć wydziedziczenie i zyskać prawo do zachowku należy wykazać, że dane rozrządzenie spadkowe było nieważne – w praktyce jest to trudne zadanie i wymaga przeprowadzenia odpowiedniego postępowania sądowego.
Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 27 maja 2021 r. (sygn. akt I ACa 214/21), zgodnie z którym co do zasady nie można wykluczyć stosowania art. 5 KC w sprawach o zachowek, jednak powinno to mieć miejsce w sytuacjach wyjątkowych. Wynika to z celu instytucji zachowku, który ma służyć ustawowemu zabezpieczeniu interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy w przypadku niekorzystnych dla nich rozporządzeń majątkowych spadkodawcy. Szczególnie wyjątkowa musi być sytuacja, w której dochodzi do pozbawienia uprawnionego zachowku w całości. Uznać jednak należy, że uporczywe postępowanie powódki wbrew woli matki w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (w rozumieniu art. 1008 pkt 1 KC) oraz uporczywe niedopełnianie względem niej obowiązków rodzinnych (o których mowa w art. 1008 pkt 3 KC) uzasadniają odmowę udzielenia jej żądaniu choćby częściowej ochrony prawnej.
Przedawnienie zachowku
Zachowek, choć jest instytucją rekompensującą brak powołania do spadku, nie może trwać bez ograniczeń. W praktyce oznacza to, że prawo żądania zapłaty zachowku ulega przedawnieniu. Zgodnie z treścią art. 1007 KC roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Treść artykułu napisana we współpracy z kancelarią JCZ Kancelaria Radców Prawnych Bydgoszcz
Polecamy również: