Koksownia Orzegów, niegdyś tętniący życiem zakład przemysłowy, dziś pełni funkcję unikalnej atrakcji turystycznej i świadectwa bogatej historii przemysłowej Śląska. Założona w 1903 roku pod nazwą „Gotthard”, jej budowę sfinansowało znane małżeństwo – Joanna i Hans Ulryk Schaffgotsch. Zakład ten od początku swojego istnienia odgrywał ważną rolę w koksochemicznym przemyśle regionu.

Historia koksowni – od „Gottharda” do zabytku

Początkowo wyposażona w jedną baterię 35 pieców, koksownia rozwijała się dynamicznie, a w 1908 roku działały już trzy baterie i pięć kotłów. Węgiel, niezbędny do produkcji koksu, sprowadzano z pobliskiej kopalni „Gotthard” (później „Karol”). Zakład przeszedł w ręce Polski w 1922 roku, po przyłączeniu Orzegowa do Rzeczypospolitej w wyniku III Powstania Śląskiego. Zakład stał się wówczas częścią spółki akcyjnej „Godulla S.A” w Chebziu. 

Do 1934 roku funkcję dyrektora koksowni pełnił inż. Schwartz, który w latach 20. XX wieku przygotował projekt modernizacji koksowni. Ostatecznie zrezygnowano z realizacji tych planów, co miało ogromny wpływ na dalsze losy zakładu. W 1934 roku zwolnionych zostało 80 pracowników, a niskie zarobki doprowadziły do strajku okupacyjnego. Nowym dyrektorem został wówczas inż. Szymon Bojanowski, który rozpoczął proces sanacji przedsiębiorstwa.

Ze względu na ataki na granicę polsko-niemiecką przed wybuchem II wojny światowej koksownia znajdowała się pod ochroną milicji zakładowej i weteranów powstań śląskich. 1 września 1939 r. na rozkaz władz centralnych nastąpiła ewakuacja ludności, a następnie Niemcy przejęli koksownię. Podczas okupacji pracownicy koksowni i kopalni wspierali fundusz pomocowy organizacji „Konwalia” prowadzony przez ks. Jana Machę i Joachima Gürtlera, współdziałając z organizacją podziemną Polskie Siły Zbrojne. Orzegowska placówka liczyła wtedy około 80 osób.

- Aby zapewnić odpowiedni poziom dostaw koksu, zakład wykorzystywał do maksimum swoje zdolności produkcyjne, jednocześnie nie wykonywał żadnych nowych inwestycji, przez co istniejące baterie zostały kompletnie zdewastowane - czytamy na stronie Wirtualna Ruda.

W latach powojennych jego działalność stawała się coraz mniej opłacalna. W planie perspektywicznym na lata 1964-1980 przygotowanym przez „Koksoprojekt” koksownia „Orzegów” została uznana za przestarzałą, a jej dalsza rozbudowa była niemożliwa ze względu na szkody górnicze. Koksownia miała pracować jedynie do 1975 roku. Planowane zamknięcie koksowni zostało przyśpieszone ze względu na awarię. Czopuch kominowy baterii I i II załamał się, a zapadlisko uniemożliwiało ruch maszyn piecowych, uszkodzone zostało torowisko i podtorze. Do środowiska wydostawały się gazy spalinowe o temperaturze ponad 800°C. Bezpieczne odstawienie baterii realizowane przez pracowników Koksowni „Orzegów” wspomagały służby Zakładów Koksochemicznych „Zabrze”. Decyzje likwidacyjne podejmowało ZHŻiS w Katowicach. W styczniu i marcu 1976 roku Naczelny Dyrektor ZK „Zabrze” wydał zarządzenia i szczegółowe rozporządzenia dotyczące zamknięcia koksowni.

Ze względu na zachowane unikatowe urządzenia techniczne koksownia została w 1987 roku wpisana do rejestru zabytków technicznych ówczesnego województwa katowickiego. Ochroną objęto tylko najcenniejszy fragment zakładu, a mianowicie ciąg komór pierwszej baterii koksowniczej, zbiornik smoły, wieżę węglową oraz odcinek drogi dojazdowej wraz z otoczeniem. 

Od 2007 r. na terenie Orzegowa działa Towarzystwo Miłośników Orzegowa, które integruje mieszkańców, kultywuje tradycje historyczne oraz gromadzi dokumenty dotyczące działalności przemysłowej tej dzielnicy Rudy Śląskiej.

Rekultywacja i rewitalizacja – nowa odsłona historycznego miejsca

W 2018 roku rozpoczęły  się prace związane z rekultywacją terenu koksowni. Badania gruntu wykazały skażenie metalami ciężkimi i związkami ropopochodnymi, co wymagało zastosowania zaawansowanych technologii oczyszczania, takich jak bioremediacja i fitoremediacja. Z gleby usunięte zostały metale ciężkie, cyjanki oraz związki ropopochodne. Dzięki tym działaniom nie tylko zneutralizowano zagrożenie, ale także zabezpieczono pozostałości po dawnym zakładzie.

W ramach prowadzonych prac usunięto również dziką roślinność, wprowadzając w jej miejsce nowe nasadzenia. Renowacją zostały objęte obiekty budowlane, stanowiące pozostałości po dawnym zakładzie. Zabezpieczono konstrukcyjnie i poddano pracom konserwacyjnym budynek wieży węglowej, zbiornik smoły i baterie pieców koksowniczych. Baterie przykryto betonowym stropem, którego część to jednocześnie taras, stanowiący punkt widokowy na całe założenie parkowe. Na ścianach wieży węglowej oraz na elewacji baterii koksowniczej umieszczono tablice informacyjno-edukacyjne na temat procesów technologicznych stosowanych w koksowni „Orzegów” oraz historii przedsiębiorstwa.

Prace przy zagospodarowaniu terenu po koksowni pochłonęły ponad 21 mln zł, z czego prawie 18 mln zł władze miasta pozyskały z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach unijnego Programu Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020. Przedsięwzięcie zrealizowane zostało w systemie „zaprojektuj i wybuduj”. Oznacza to, że wyłoniony w przetargu wykonawca opracował dokumentację projektową, jak i zrealizował całość inwestycji.

Ścieżka edukacyjna i strefa rekreacji

W wyniku rewitalizacji teren koksowni przekształcono w park rekreacyjno-edukacyjny, oferujący dwie strefy: zabytkową część z alejkami parkowymi oraz teren zielony bez wytyczonych ścieżek. Na odwiedzających czekają tam także miejsca parkingowe, wiata rowerowa, dwa place zabaw dla dzieci oraz punkty widokowe.

Koksownia Orzegów jest jednym z najcenniejszych zabytków przemysłowych w kraju, oferującym turystom nie tylko wgląd w rozwój technologiczny Śląska, ale również strefę wypoczynku dla całej rodziny.